باغ گیاهشناسی نوشهر، گنجینهای عظیم برای پشتیبانی از جنگلهای کشور
پایگاه خبری چهاردانگه نیوز:
به گزارش خبرگزاری فارس از شهرستان نوشهر، باغ گیاهشناسی این شهرستان که از قدیمیترین باغهای گیاهشناسی کشور محسوب میشود تنها باغ گیاهشناسی شاخص برای ناحیه رویشی هیرکانی است.
این باغ در راستای دو هدف اصلی باغهای گیاهشناسی در دنیا یعنی آموزش به تمامی اقشار مردم و تحقیقات که نگهداری از گونههای نادر و در حال انقراض بخشی از آن است، فعالیت میکند، در سال ۱۳۸۵ به دلیل اهمیت بالای مجموعه حاضر، به عنوان یک اثر طبیعی در سازمان میراث فرهنگی به شماره ۱۷۷۹۵ به ثبت رسید.
باغ ارزشمند گیاهشناسی نوشهر که اکنون پشتوانهای عظیم و مطمئن برای جنگلهای کشور است به عنوان گنجینه کمنظیر در مازندران میدرخشد و میراثی ماندگار برای آیندگان است. برای آشنایی بیشتر با این باغ و فعالیتهای آن گفتوگویی با دو تن از مدیران این باغ که خود از محققان و کاشفان گیاهان جدید در عرصه جنگل و گیاهشناسی هستند انجام دادیم که در زیر میخوانید؛
دکتر حبیب زارع در گفتوگو با خبرنگار خبرگزاری فارس با اشاره به اینکه باغ گیاهشناسی با قدمت حدود ۹۰ سال بر اساس برنامهریزیهایی که شده بود تا به صورت یک باغ گیاهشناسی طبق چارچوب مدیریتی که همه باغهای گیاهشناسی بر اساس آن بنا شدهاند، اظهار کرد: آموزش و تحقیقات دو هدف عمده باغهای گیاهشناسی است که این باغ با همین اهداف و با سیاستهای بلند مدت مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور اداره میشود.
وی با بیان اینکه باغ گیاهشناسی نوشهر در دراز مدت فعالیتهای توسعه را مدنظر قرار داده، افزود: یعنی قطعاتی از باغ را که در قالب طرحها و پروژههای تحقیقاتی وقتی مصوب میشود زیر نظر کارشناسان و اعضای هیأت علمی به عنوان مجریان طرح های مورد نظر، مدیریت و اجرا میشود.
رئیس باغ گیاهشناسی و ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی نوشهر گفت: از جمله طرحهای تحقیقاتی که در باغ گیاهشناسی نوشهر در حال اجرا است، طرح کلکسیون گیاهان پیازی، قطعات پرچینسازی، گیاهان معطر، باغ و مزرعه علمی ـ آموزشی دارویی، درختچههای زینتی، سوزنی برگان زینتی و شکلپذیر، نمایش گیاهان گرمسیری، کلکسیون باغهای میوه و قطعات نمایشی دیگر است و از این بین مهمترین طرح اجرایی باغ، طرح غنیسازی باغ گیاهشناسی و آربراتوم است.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر در راستای اجرای طرح غنیسازی باغ گیاهشناسی نوشهر، سعی شده است تعداد گونههای موجود را به دو برابر افزایش دهیم و در فضاهای خالی و قسمتهای مختلف باغ که هنوز طرح و پروژه برای آن تعریف نشده است، گونههای جدید را از طبیعت وارد و یا از طریق تولید در واحد نهالستان باغ و نیز سایر مراکز تولید نهال تهیه و در باغ کشت کنیم.
زارع یادآور شد: با توجه به اینکه در گذشته بخشهای جنوبی باغ که با استفاده از یکسری گیاهان پیشگام نهالکاری شده بود، ما نیز در دنباله آن و با هدف جلوگیری از توسعه گیاهان هرز و مهاجم، فعلاً نهالکاری را ادامه داده تا به مرور با استفاده از ویژگی گیاهانی که کاشته شدند به عنوان گیاهان پرستار، گونههای اصلی مدنظر، به تدریج به ترکیب جنگلکاری اضافه و درختان جنگلکاری و تقریبا خالص به مرور تراکم آن را کاهش داده و تعداد پایهها را کم و حذف کرده و گیاهان جدید را مستقر کنیم که همان شکل و هدف اصلی یعنی «آربراتوم» را توسعه دهیم.
وی ادامه داد: آنچه در سیاست کلی مؤسسه تحقیقات و باغ گیاهشناسی نوشهر قرار دارد این است که همان «آربراتوم» را توسعه دهیم یعنی از ۸ هکتار که در قسمت میانی باغ گیاهشناسی نوشهر قرار دارد به ۲۰ هکتار در قالب همین پروژههای تحقیقاتی افزایش و توسعه یابد و از جمله اهداف اصلی که باغ گیاهشناسی نوشهر به دنبال مطالعه بر روی گیاهان وحشی طبیعت شمال ایران به ویژه استان مازندران و سازگار کردن گیاهان بومی و انحصاری (Endemic) در این عرصه است.
این مسؤول بیان کرد: ما در راستای اجرای طرحهای پژوهشی، گونههایی که در طبیعت وجود دارد را بدون آنکه آسیبی به آنها وارد شود از طریق تهیه آنها از طبیعت و یا تولید نهال از طریق بذر یا قلمه به ترکیب درختان باغ و آربراتوم اضافه کنیم و به عنوان نمایش و برای غنیسازی باغ گیاهشناسی آنها را به گیاهان موجود اضافه کنیم تا بخشی از وظایف حفاظتی خود در رابطه با این گیاهان بومی را انجام داده و با استفاده از حفظ ذخایر ژنتیکی و ارزشهای زیست محیطی این گونهها گامهای مؤثری در رابطه حفاظت از این گونههای ارزشمند برداشت ضمن اینکه فرصتی برای عرضه و نمایش این گونههای وحشی برای اقشار مختلف مردم است.
وی با اشاره به فعالیتهای پژوهشی تحقیقاتی که محققان باغ در طبیعت اجرا میکنند، اظهار کرد: در باغ گیاهشناسی نوشهر یک واحد فعالی به نام «هرباریوم» یا موزه گیاهان خشک وجود دارد که بیش از ۲۵ هزار نمونه گیاهی خشک را بر اساس استانداردهای جهانی در خود جای داده و نگهداری میکند.
رئیس باغ گیاهشناسی و ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی نوشهر با بیان به اینکه با محققان خارجی از کشور مختلف اروپایی آمریکایی و آسیایی تبادل علمی درباره باغ گیاهشناسی نوشهر انجام میشود، گفت: باغ گیاهشناسی نوشهر در اهداف تحقیقاتی خود بخش زیادی از گیاهانی که در مجموعه خود حفاظت کرده است کمک زیادی به ارتقاء توسعه منابع طبیعی و جنگل کرده و بسیاری از گونهها که امروزه در جنگلکاریها استفاده میشود.
اولین دوره سازگاری خود را در باغ گیاهشناسی نوشهر سپری کردند و امروزه پایه مادری و پایههایی که تولید بذر سالم میکنند و در عرصههای مختلف کشت میشوند، مرکز اولیه آن با گیاهشناسی نوشهر است که میتوان به گونههای «دارتالاب»، «ژینکگو»، «بلوط سبز» عنبر السائل، توت آمریکایی و… اشاره کرد.
وی افزود: باغ گیاهشناسی نوشهر میتواند یک ذخیرهگاه ارزشمند برای گونههای بومی جنگلهای شمال باشد و گونههایی که احتمال خطر حذف آن از طبیعت وجود دارد ما در باغ گیاهشناسی نوشهر آنها را در کنار هم داشته باشیم و حفظ کنیم.
زارع گفت: تاکنون تعداد ۲۵ هزار نمونه گیاهی در «هرباریوم» باغ گیاهشناسی نوشهر داریم که این تعداد نمونه، نزدیک به ۲ هزار و ۵۰۰ گونه را تشکیل میدهد یعنی از هر گروه ممکن است چند نمونه داشته باشیم و یکی از وظایف «هرباریومها» در واقع شناسایی گیاهان هر منطقه جغرافیایی و سیاسی است که محدوده کاری باغ گیاهشناسی نوشهر و هرباریوم آن، استان مازندران و شمال ایران است و در این راستا دانستن اینکه چه گیاهی در طبیعت استان وجود دارد، از اهداف اصلی است و از طرف دیگر نگاهی هم به یافتن گونهها و کشف آن،ها، از عمده فعالیتهای محققان گیاهشناس است.
وی با اشاره به اینکه گونههای جدید گیاهی پس مطالعات اولیه و مقدماتی، آن را در قالب مقاله انگلیسی به مجلات و ژورنالهای مختلف دنیا میفرستیم که پس از تأیید به چاپ میرسد و پس از آن به فهرست فلور و گیاهان بومی منطقه و ایران افزوده میشود، افزود: تدوین «فلور» ایران را نیز در دست اقدام داریم که تاکنون به عنوان محققان هیأت علمی باغ گیاهشناسی نوشهر که در هرباریوم فعالیت میکنیم دو جلد کتاب در ارتباط با فلور ایران اعم از فلور تیره بتولاسه و تیره نمدار را به چاپ رسانده و تیره افرا را در دست چاپ داریم.
رئیس ایستگاه تحقیقات منابع طبیعی نوشهر تصریح کرد: هرباریومهای استانی زیر نظر مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور که تشکیلات فلور ایران را مدیریت میکند، با همکاری محققان گیاهشناس مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی کشور، در مجموع تاکنون بیش از ۱۵۰ جلد کتاب درباره فلور یا مجموعه گیاهان ایران که مربوط به تیرههای مختلف گیاهی هستند، تهیه و به چاپ رسیده است.
وی بیان کرد: در هرباریوم باغ گیاهشناسی ایران یک تشکیلات و ساختمان جدیدی به صورت استاندارد مجهز شده است که مربوط به گیاهان بی گُل اعم از گلسنگها و خزهها است که در راستای طرحهای مربوطه و همکاری محققان در حال تکمیل است.
زارع اظهار کرد: پروژه ملی در رابطه با خزههای Saproxilic در سطح سه استان شمالی داریم که از طریق باغ گیاهشناسی نوشهر مدیریت میشود که هدف ارزیابی تنوع گونهای خزههایی است که بر روی تنههای درختان در حال فساد رشد میکنند و این گروههای خزهای، اهمیت به سزایی در اکوسیستم جنگلها دارند و یکی از نقشهای آنها کمک به تسریع چرخه تبدیل چوب به کود و مواد آلی در سطح جنگل است و برای برگشت عناصر آلی و معدنی به چرخه غذایی جنگل نقش اساسی را بازی میکنند.
وی با اشاره به اینکه در همین راستا در باغ گیاهشناسی نوشهر هرباریوم خزهای نیز از سال ۱۳۹۴ تأسیس شده که بالغ بر ۶ هزار نمونه خزهای را در خود جای داده است، اظهار کرد: اخیراً نیز در مجلات خارجی هم تعداد ۲۰ گونه جدید خزه را به صورت رکورد از ایران نام بردیم که به فهرست خزهای ایران اضافه شد.
مدیر باغ گیاهشناسی نوشهر با بیان اینکه در بخش آموزش و در راستای اهداف آموزشی با همکاری آموزش و پرورش شهرستان نوشهر، هنرجویان هنرستان و دبیرستان های کشاورزی دوره عملی و تئوری دروس مربوطه را در باغ گیاهشناسی سپری کرده و با استفاده از امکانات مجهز کشاورزی و باغبانی و تجربیات محققان و مدرسان باغ گیاهشناسی دانش آموزان مربوطه کسب دانش میکنند، در سطح شهرستان نوشهر و استان زیر نظر واحد آموزش مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، در برگزاری دورههای آموزشی همکاری های زیادی را داشته است.
همچنین باغ گیاهشناسی نوشهر با هماهنگی و همکاری مدیریت مؤسسه تحقیقات نسبت به برگزاری دورههای آموزشی با استفاده از تجربیات گذشته و برای ارتقاء و افزایش دانش افراد و بالا بردن سطح معلومات خانواده با عنوان خانهدار باغبان است و افراد خانواده و بازنشستگان از همان خانه میتوانند پرورش گل و گیاه را آغاز کنند که هم سبب نشاط خانواده میشود و هم ایجاد اشتغال میکند.
وی عنوان کرد: درباره آفات که منشاء طبیعی دارند به ویژه انواع مگسها، محققان ما در این زمینه نیز در حال فعالیت هستند و آمادگی برگزاری دورههای آموزشی در این حوزه در سطوح مختلف کارشناسی و کشاورزان هستند و همچنین این باغ در زمینه تولید گیاهان زینتی و به ویژه گیاهان گرمسیری نیز توسط اعضای هیأت علمی آن پروژههایی را در دست اجرا دارند و در همین رابطه تعداد دو گلخانه تولیدی و یک گلخانه گرمسیری علمی آموزشی نیز در این باغ فعالیت میکنند.
زارع گفت: باغ گیاهشناسی نوشهر در حوزه گردشگری دارای قطعات جذابی است و درب این باغ برای بازدید عموم علاقهمندان باز است و میتوانند از این فضاها دیدن کنند و لحظات خاطره انگیز برای خود رقم بزنند.
عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و باغ گیاهشناسی نوشهر نیز با اشاره به اینکه وقتی جمعیت زیاد و فرصتهای شغلی افراد کم میشود اما فشار به طبیعت زیاد میشود، اظهار کرد: در راستای اجرای طرحهای تعیین جایگاه حفاظتی گونهها، وقتی در ماه اردیبهشت به جاده کندوان میرویم خودروهای وانتی را مشاهده میکنیم که روزانه گونههای وحشی خوراکی را به عنوان سبزیهای کوهی بدون هزینه تولید و با سود ۱۰۰ درصدی که برایشان دارد به تهران میبرند و زمانی که این موضوع را تذکر میدهیم توجهی ندارند و این خود روند نابودی این گونهها را در طبیعت سرعت میبخشد.
طیبه امینی افزود: وقتی این پوشش گیاهی در بالادست از بین میرود به دلیل نبود کار و وجود درآمدهای کاذب باعث از بین رفتن پوشش گیاهی میشوند و در نتیجه خاک ارزشمند دچار فرسایش شده و بر اثر اولین بارندگی چون به علت فقر مواد آلی توان نگهداری آب را ندارد، تبدیل به سیل میشود.
وی تصریح کرد: مؤسسه تحقیقات جنگلها طرحی را با تقاضای سازمان حفاظت محیطزیست و سازمان جنگلها تدوین کرده است به عنوان تعیین جایگاه حفاظتی گونههای انحصاری یعنی گونههای در معرض خطر انقراض یا منقرض شده که در ۲۵ استان کشور و در قالب ۳۵ پروژه این طرح را در حال اجرا دارند و این یک پروژه ملی است و استان مازندران چون دارای تنوع گونهای و اکوسیستمی ارزشمند و متفاوت است، دو طرح برای مازندران در نظر گرفته شد که در حال انجام آن هستیم و به نتایج ارزشمندی در رابطه با این گونهها دست یافتیم.
عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و باغ گیاهشناسی نوشهر با اشاره به اینکه در مازندران نزدیک به ۳۰۰ گونه گیاهی داریم که به دلایل مختلف در معرض خطر انقراض هستند، بیان کرد: مثلاً گیاهی را که در گذشته در بیشتر مناطق مشاهده میشد، اکنون باید در مناطق بالادست و مناطق صعب العبور و به دور از دسترس انسان و دام، آن را پیدا کرد زیرا گیاهان به خاطر عوامل انسانی و تغییرات آب و هوایی به درهها، حاشیهها و جاهایی که دست انسان و دام های متعلق به آن نرسد پناه بردهاند.
وی تصریح کرد: در طرحی که در دست اجرا داریم، گیاهان دارای جایگاه حفاظتی طبق آدرسهایی که از سطوح انتشار آنها در طبیعت تهیه شده، با استفاده از نرمافزار اختصاصی و آنلاین، زمانی که گیاهی را پیدا کنیم و مشخصات گیاه را وارد آن نرمافزار کنیم ثبت جهانی میشود و بنابراین در آینده نزدیک ما میتوانیم از نظر حفاظتی متوجه شویم که آیا گونه مورد نظر ما فقط در ایران در حال انقراض است یا در کل جهان در حال از بین رفتن هستند و این برای مدیریت حفاظت جهانی گونهها بسیار مناسب است.
امینی یادآور شد: کتاب «سرخ ایران» با محوریت گیاهان که در گذشته چاپ شده است اکنون پس از ۱۰ سال مجدداً چاپ میشود و در آن گونههای جدید ایران و نیز گونههایی که وضعیت رو به اضمحلال داشته و جمعیت طبیعی آنها کاهش یافته، کمیاب شده یا منقرض شده نیز در آن درج میشود.
عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور و باغ گیاهشناسی نوشهر بیان کرد: ما به عنوان یک اکولوژیست، موافق کاشت گونههای غیر بومی به ویژه سوزنی برگان در طبیعت و اکوسیستمهای طبیعی نیستیم اگرچه این مهم میتواند به صورت کشتهای تحقیقاتی در برخی مناطق و با اهداف خاص اجرا شود.
متأسفانه در گذشته جنگلکاریهای بدون مطالعه و در سطح وسیع و خالص با استفاده از سوزنی برگان انجام شده که به علت برخی مشکلات زیستمحیطی و اختلالات طبیعی در اکوسیستمها، موفق نبوده و در حال حاضر چند سالی است که این روند یعنی تولید و کاشت سوزنی برگان در طبیعت کمتر شده است.
وی یادآور شد: خطر آتشسوزی در جنگلهای سوزنی برگ به علت ترکیبات رزینی و روغنی برگها، بسیار زیاد است در حالی که جنگلهای آمیخته و پهن برگ، چنین مشکلاتی ندارند و خطر آتشسوزی در آنها بسیار کمتر از جنگلهای خالص سوزنی برگان است.
امینی گفت: برای فضای سبز شهری میتوان از گونههای بومی که در طول سال نیز سرسبزی دارند استفاده کرد که هم آب کمتری نیاز دارند و هم ماندگاری بالایی دارند.
عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور عنوان کرد: گیاهان وحشی در طبیعت بر طبق پروژه جمعآوری و شناسایی گیاهان استان مازندران و نیز طرح تعیین جایگاه حفاظتی گونهها، بر اساس استانداردهای جهانی جمعآوری میشوند و در پایان کار در طبیعت، نمونههای گیاهی جمع آوری شده در شیتهای کاغذی پرس شده و زمانی که به هرباریوم منتقل شدند.
بر اساس استانداردهای هرباریومی در شیتهای کاغذی چسبانده شده و مشخصات و شناسنامه گیاه و محل جمعآوری آنها در طبیعت به همراه کد مخصوص هرباریومی در آن درج میشود.
وی به اینکه گیاهان بعد از شناسایی با استفاده از منابع تخصصی گیاه شناسی، نامگذاری و کُد گذاری میشوند و بر اساس روابط خویشاوندی آنها در قفسههای مخصوص و در محل هرباریوم نگهداری و حفظ میشوند که این مجموعه به عنوان موزه گیاهان خشک دارای جایگاه ارزشی بسیار بالایی برای منطقه جغرافیایی و کشور است، اشاره کرد.
مجموعه کتابهای ارزشمند «فلور ایران» را در باغ گیاهشناسی نوشهر داریم که فلورها کلید شناسایی هستند و با استفاده از این منابع، گیاهان را شناسایی میکنیم و بعد از آن مشخصات اشاره شده به صورت برچسبی بر روی پوشهها چسبانده شده و نام علمی تیره محل جمعآوری، شخص جمعآوری کننده مختصات جغرافیایی و اکولوژی منطقه و نیز کُد هرباریوم که مخصوص هرباریوم نوشهر است نیز در آن درج میشود.
گزارش: محمدحسین ملایی کندلوسی
/ ۸۶۰۱۹/ح