حضرت علی (ع) در فرهنگ مردم مازندران

غدیر، عید بزرگ مسلمانان از راه می‌رسد و مردم مازندران این عید مذهبی را بسیار گرامی می‌دارند، مازندرانی‌ها رسم دارند در عید غدیر حداقل به دیدار هفت سید بروند. مازندرانی‌ها عیدی‌هایی را که از سادات دریافت می‌کنند، پول بابرکتی می‌دانند و از آن به عنوان ته کیسه‌ای یاد می‌کنند، مردم این عیدی‌ها را نگه می‌دارند و در سفر زیارتی، از آن استفاده می‌کنند هرچند که مبلغ آن اندک باشد. خرج کردن عیدی سادات در سفر زیارتی، برای مازندرانی‌ها شگون دارد و این پول را خرج مصارف عادی نمی‌کنند.

مردمان این خطه از دیرباز به ائمه اطهار ارادت دارند و نخستین حکومت شیعی به خواست و اراده مازندرانی‌ها در این سرزمین تشکیل شد. مردم مازندران اراده ویژه‌ای به امام علی (ع) دارند و در میان عوام مرسوم است که می‌گویند “خدا دونه و حضرت علی (ع)” (خدا می‌داند و حضرت علی (ع) ).

کتاب “علی (ع) در فرهنگ مردم مازندران” نوشته علی صادقی است. حضرت علی (ع) در موسیقی آیینی مازندران، حضرت علی (ع) در نغمه‌های عامیانه مردم مازندران و حضرت علی (ع) در آیین‌ها، سنت‌ها و اعتقادات بخش های مختلف این کتاب را تشکیل می‌دهد.

امیر پازواری و حضرت علی (ع)

امیری خوانی بخشی از موسیقی آیینی مازندران است که از آن با عنوان اصلی‌ترین و مشهورترین مقامات آوازی مازندران یاد می شود و اشعار منسوب به امیر پازواری شاعر افسانه‌ای – تاریخی مازندران است. اشعار مربوط به امیری خوانی سرشار از عشق و ارادت به حضرت علی (ع است.

در این کتاب در باره امیر پازواری نوشته است: امیر در پازوار روی کومه‌اش مشغول استراحت بود که سواری از راه رسید، سوار از او تقاضای خربزه می‌کند و امیر می‌گوید تازه دارد زمین را شخم می‌زند و خربزه‌ای در کار نیست. به اشاره سوار که حضرت علی(ع) بود، امیر برمی‌گردد و وقتی به باغش نظر می‌کند آنجا را پر از خربزه‌های رسیده می‌بیند. خربزه و هندوانه می‌چیند و با شتاب به دنبال سوار راهی می‌شود، بر سر چشمه‌ای به سوار می‌رسد. حضرت بر پشت امیر می‌زند و از او می‌پرسد گفتار را می‌خواهی یا کردار را؟ امیر گفتار را خواست و از آن پس شاعر می‌شود”.

” در یوی کنار در بمو یک ستاره/ قمبر به جلو شاه مردون سواره/ ای شاه مردون هاده مه مدعا ره/ کشه بزنم قوره اما رضا ره” (در کنار دریا ستاره‌ای پیدا شد/ قنبر در جلو و شاه مردان هم سوار بود/ ای شاه مردان مدعایم را به من بده/ آرزویم این است که قبر امام رضا (ع) را در آغوش بگیرم).

حضرت علی (ع) در منظومه‌های مازندرانی

نویسنده در بخش دیگری از این کتاب به منظومه “طالب و زهره” اشاره دارد، محمد آملی متخلص به “طالبا” از گویندگان برجسته مازندرانی در سده یازدهم هجری به شمار می‌رود. منظومه طالبا داستان عشق “طالب” به دختری به نام “زهره” است که از کودکی در مدرسه هم‌درس و هم‌بازی بودند. این عشق به سبب اختلافات محلی، به هجران و شکست انجامید و طایفه چلاوی حاضر نشدند گل سرسبد دختران خود را به جوانی از طایفه آملی بدهند و این سرآغاز منظومه طالبا شد.

در بخش‌هایی از این منظومه هم عشق به حضرت علی (ع) موج می‌زند.

هر دِ عاشق بیمی پاک و وفادار/ قسم بخردمه حق کردگار/ به حق محمد به جاه علی/ تا ابد دئووم زهره پلی”

(عاشقانی پاک و وفادار بودیم/ به حق کردگار قسم خوردم/ به حق محمد و به مقام علی/ که تا ابد در کنار زهره باشم).

نویسنده در بخش پایانی کتاب، به باورهای مردم مازندران درباره حضرت علی (ع) پرداخته است.

مازندرانی‌ها معتقدند که حضرت علی (ع) در سفری پس از خوردن غذا، سفره‌اش را در مازندران تکان داد و از همین رو مازندران همواره با برکت و سرسبز است.

مردم مازندران امام علی (ع) را بسیار عزیز می‌شمارند و باور دارند ” قدر زر ره زرگر دونده، قدر علی ره قمبر” (قدر زر را زرگر می‌داند، قدر امام علی را هم قنبر می‌شناسد).

در زبان‌زد دیگری هم آمده است “دل محنت زده ره علی یار نوونه/ کاری که بن روز لنگ بیه تا سر خار نوونه” (حضرت علی (ع) دل محنت‌زده را یار نمی‌شود، کاری که از روز اول ناقص باشد (توجه امام در آن نباشد) تا آخر درست نمی‌شود).

مردم مازندران در خیرات دادن برای مردگان، اینچنین زمزمه می‌کنند “الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین/ مه مرده جه برسه، برکت زیاد بوه” (الله، محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین/ این خیرات به روح مردگانم برسد و برکت خانه‌ام زیاد شود).

نمونه‌های ارادت مازندرانی‌ها به امام علی (ع) در لالایی‌ها، شعر خواب، کیله‌سری، طلب آفتاب، تیرما سیزده، عروسی، عید غدیر، شفاعت کردن، ماه محرم و ماه رمضان دیده می‌شود.

ننه لالا علی قمبر

نویسنده در این کتاب اینچنین عنوان کرده که لالایی‌ها ساخته مردم عادی است واژه‌هایی ساده دارد و با آهنگی خاص خوانده می‌شود.

“ننه لالا علی قمبر، گفارت سازم چوی چنبل، بالا پوشت مشک و عنبر” (ننه جان، بخواب که علی و قنبر نگهدار تو هستند، گهواره‌ات را از چوب سرخدار می‌سازم و بالاپوشت را با مشک و عنبرخوشبو می‌کنم).

شعر خواب

مازندرانی‌ها معتقدند هر کسی که بخواهد به خواب خوش فرو رود و خواب‌های پریشان نبیند لازم است قبل از خواب، این دعا و ترانه را بخواند “سر به سرین، تن به زمین، دل به خداوند کریم، بسم‌الله الرحمن الرحیم، یا امیرالمومنین، کسی نئه مه بالین، غیر از امیرالمومنین، مهر کمبه مهر علی، شیطون بوره شه کلی، انده بخسم تا صوی” (سر به بالش، تن به زمین، دل به خداوند کریم، بسم‌الله الرحمن الرحیم، یا امیرالمومنین، کسی به بالینم نیاید غیر از تو، نام علی را بر زبان می‌آورم تا شیطان به لانه‌اش برود و من آرام تا صبح بخوابم).

کودکان مازندرانی در گردو بازی این شعر را زمزمه می‌کنند و بر این باور هستند با خواندن این شعر دعاگونه، رقیب قادر به شکار گردوها نخواهد بود ” هو تمه، هوت علی، زیر بغلی، سر بپری، کشت نوری” ( به نام حضرت علی (ع) کشت‌ات را گلچین می‌کنم، قسم به گردوی زیر بغلم، گردوی بزرگتر از سر گردوها بپرد و تو کشت را نبری).

کیله‌سری

“کیله” ظرفی چوبی و استوانه‌ای با سه پایه کوچکی است که برای وزن کردن برنج، گندم، جو و موارد اینچنینی استفاده می‌شود. “کیله‌سری” آیینی است که در آن برای هر مرتبه خالی کردن کیله درون کیسه که در واقع شمارش و وزن هم محسوب می شود ، این  اشعار خوانده می‌شود: “امام اولم خوانم علی را/ امام دومم خوانم حسن را …/ امام نهمی خوانم تقی را/ امام دهمی خوانم نقی را” اشعاری است که در کیله‌سری خوانده می‌شود و شب خوش یمنی است.

کلیمه

کشاورزان مازندرانی معتقدند باید کناره‌های زمین‌های شالیزاری خود را آباد کنند تا زمینه برای عبور حضرت خضر (ع) آمده شود، هر گاه حضرت خضر (ع) از شالیزاری عبور کند، شالی “کلیمه” می‌خورد؛ به این معنا که ۲شاخه هر خوشه رو به سوی مرقد امام رضا (ع) و ۲شاخه دیگر رو به قبله رشد می‌کند. اگر شالی کلیمه بخورد برنجکار صلوات می‌فرستد و یا علی سر می‌دهد، صدقه می‌پردازد و گوسفند قربانی می‌کند و آن قسمت از شالی که کلیمه بخورد درو نمی‌شود.

طلب آفتاب

اگرچه که باران، رحمت الهی است اما بارش باران در زمان نامناسب، کشاورزان را به زحمت می‌انداخت و با پختن نذری، طلب آفتاب می‌کردند و این آفتاب خواهی هم دست به دامن حضرت علی (ع) می‌شدند. “هاو هاکنه هاو هاکنه، یا علی آفتاب هاکنه” (ای کاش هوا آفتابی شود، یا علی (ع) هوا آفتابی شود).

خواندن سروده‌هایی در مدح حضرت علی (ع) در عروسی‌های مردم مازندران هم رواج دارد. زمانی که به دنبال عروس می‌روند تا او را به خانه داماد بیاورند مداح آوای مدح در وصف ائمه معصومان سر می‌دهد که معروف‌ترین آن ” علی علی جان” است.

عید غدیر در راه است و اگرچه ممکن است برخی آداب و رسوم مردم مازندران کمرنگ شده باشد اما عشق و ارادت به حضرت علی (ع) پررنگ است و غدیر عیدی بزرگ در مازندران شمرده می‌شود.

کتاب حضرت علی (ع) در فرهنگ مردم مازندران در ۸۰ صفحه توسط انتشارات رسانش منتشر شده است.

۹۹۲۷/۱۶۵۴